Το μοναδικό ον πάνω σε αυτόν τον πλανήτη που έχει επίγνωση της μη αντιστρεψιμότητας του χρόνου, ο άνθρωπος, γιορτάζει παθιασμένα το πέρασμα κάθε χρονιάς. Πέρασμα του χρόνου που τον φέρνει αναπόφευκτα, μη αντιστρέψιμα, πιο κοντά στο θάνατο.
Αντιφατικό έως κουλό… έτσι δεν είναι;
Ας στοχαστούμε όμως τα πράγματα με τη φορά τους…
Το ανθρώπινο είδος δεν συνειδητοποίησε εξ’ αρχής τη μη αντιστρεψιμότητα του χρόνου. Οι παλίρροιες, τα ηλιοστάσια, οι εποχές και οι κυκλικά επαναλαμβανόμενες κινήσεις των ουράνιων σωμάτων οδήγησαν πολλές πρωτόγονες και αρχαίες κοινωνίες να θεωρήσουν το χρόνο ως ουσιαστικά κυκλικό.
Η κυκλική πορεία του χρόνου ήταν κοινό χαρακτηριστικό στην ελληνική κοσμολογική σκέψη. Ο Αριστοτέλης στα Φυσικά του παρατηρούσε ότι:
«Υπάρχει ένας κύκλος σε όλα τα άλλα πράγματα που έχουν φυσική κίνηση, γεννιούνται και παρέρχονται. Αυτό συμβαίνει επειδή όλα τα άλλα πράγματα διακρίνονται από το χρόνο, και λήγουν και αρχίζουν σαν να ταιριάζουν με έναν κύκλο. Γιατί ακόμη και ο ίδιος ο χρόνος θεωρείται ότι είναι ένας κύκλος».
Ο Νεμέσιος, επίσκοπος της Εμέσης της Συρίας, παρατηρούσε τον 4ο μ.Χ. αιώνα:
«Ο Σωκράτης και ο Πλάτων αλλά και κάθε άνθρωπος θα ζήσει ξανά, με τους ίδιους φίλους και συμπολίτες. Θα ζήσουν πάλι τις ίδιες εμπειρίες και θα έχουν τις ίδιες δραστηριότητες. Κάθε πόλη, χωριό και χωράφι θα ξαναφτιαχτεί όπως ακριβώς ήταν. Και αυτή η ανακατασκευή του σύμπαντος δεν λαμβάνει χώρα μόνο μια φορά, αλλά ξανά και ξανά, χωρίς τέλος, έως την αιωνιότητα».
Χρειάστηκε να περάσουν αρκετοί αιώνες ώστε να ξεπεραστεί η ιδέα του κυκλικού χρόνου. Η ιδέα του μη αντιστρεπτού χρόνου είναι αποτέλεσμα της «δυτικής σκέψης», της δυτικής φιλοσοφίας. Εδώ η ιδέα είναι ότι ο χρόνος έχει φορά, είναι ένα βέλος που κινείται πάντοτε προς τα εμπρός, ποτέ δεν αντιστρέφεται, δεν μπορεί να κινηθεί ούτε κυκλικά ούτε προς τα πίσω. Συνδεδεμένη με τη μη αντιστρεψιμότητα του χρόνου είναι η ιδέα της «προόδου», με την έννοια του «βαθέως χρόνου», όλα εξελίσσονται από το κατώτερο στο ανώτερο. Η μη αντιστρεψιμότητα του χρόνου συνδέθηκε με την «αναπόφευκτη» εξέλιξη και την «πρόοδο».
Σήμερα βέβαια αυτή η κάπως αισιόδοξη οπτική έχει ξεθωριάσει. Ο φόβος του πυρηνικού ολέθρου (ακόμα και χωρίς πόλεμο, λόγω των συσσωρευμένων πυρηνικών απόβλητων και «ατυχημάτων»), της γενικότερης οικολογικής καταστροφής, το τέλος των «μεγάλων αφηγήσεων», της αδυναμίας των «από κάτω» να αντιμετωπίσουν τους «από πάνω», έχουν οδηγήσει σε αμφισβήτηση της πάλαι ποτέ κραταιάς βεβαιότητας της «προόδου».
Πάντως, η καχυποψία από τους καταπιεσμένους, των «από κάτω», στην έννοια της «προόδου» (που συνήθως επαγγέλλονται οι κυρίαρχες τάξεις) υπήρχε πάντοτε στις δυτικές κοινωνίες. Θα αναφερθώ σ’ ένα ιστορικό παράδειγμα.
Το 1582 ο Πάπας Γρηγόριος ο 13ος εισήγαγε έναν «προοδευτικό εκσυγχρονισμό», ένα νέο και ακριβέστερο ημερολόγιο. Όρισε ότι η ημέρα μετά την 4η Οκτωβρίου εκείνου του έτους θα ήταν η 15η Οκτωβρίου. Οι διαμαρτυρόμενοι όμως δίσταζαν να ευθυγραμμιστούν με την καινοτομία των καθολικών.
Στην Αγγλία το γρηγοριανό ημερολόγιο αντικατέστησε το ιουλιανό μόλις το 1752. Τότε χρειάστηκε μια διόρθωση έντεκα ημερών, γεγονός που προκάλεσε ταραχές στους δρόμους του Λονδίνου και του Μπρίστολ, στις οποίες πολλοί άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Οι εργάτες απαίτησαν να πληρωθούν για τις ημέρες που έχασαν! Πολλοί νόμισαν ότι είχαν χάσει ένα κομμάτι της ζωής τους…
Υπερβολικό;
Μπα! Μακάρι να είχαμε πάντα τις ίδιες υπερβολικές απαιτήσεις απέναντι στους κυρίαρχους αυτού του κόσμου. Ο κόσμος θα ήταν καλύτερος…
